Digitalisering in het recht: wat betekent dit voor de jurist?

Als tandarts of kunstenaar hoef je je geen zorgen te maken, maar juristen en economen moeten vrezen voor hun brood. Hun banen staan op de tocht nu robots en computers hun werk beter en sneller kunnen doen. Volgens onderzoekers van de Oxford Universiteit maakt maar liefst 47% van alle banen in de VS een grote kans om te verdwijnen.

Loopbaandeskundigen waarschuwen dat studenten bij het kiezen van hun beroep niet alleen moeten bedenken wat ze leuk vinden, maar ook wat het toekomstperspectief van een baan is. Mijn inner-jurist maakt bezwaar! Ik krab achter mijn oren en vraag me af of het zo’n vaart wel zal lopen. Zullen robots straks in de rechtszaal “I object” tegen elkaar schreeuwen, terwijl juristen bij het UWV omgeschoold worden tot kunstenaars? Wat zijn de gevolgen van digitalisering in het recht en welke nieuwe juridische vraagstukken brengt dit met zich mee? En wat betekent zo’n (r)evolutie voor onze regelgeving en tools?

Goedkoop en nooit ziek…

Door technologische ontwikkelingen kunnen robots en computers op termijn werk overnemen dat nu door mensen wordt gedaan. “Robots zijn goedkoop, snel, nooit ziek, werken 24 uur per dag, vragen nooit om loonsverhogingen, worden niet vertegenwoordigd door vakbonden en staken niet”, sprak Lodewijk Asscher in 2014. In de logistiek en de productiesector zijn robots al eerder aan een opmars begonnen. En de overheid en gemeenten maken steeds meer gebruik van data en slimme technologieën, bijvoorbeeld ter ondersteuning van beslissingen. Ook experimenteren grote steden al volop met Internet of Things en voorspellend politiewerk.

Neemt een robot je baan over?

De komende 10 tot 20 jaar verdwijnen er naar schatting van onder andere Deloitte in Nederland ongeveer 2,6 miljoen banen door robotisering en digitalisering. De onderzoekers berekenden het robotiseringspercentage dat laat zien hoe groot de kans is dat jouw baan in de komende 20 jaar wordt overgenomen door een robot. Wat blijkt? In het wetenschappelijk onderwijs komen de opleidingen recht, accountancy, bedrijfseconomie en logistiek het minst voordelig uit.

Veel gerechtelijke procedures en zaakstromen zullen geleidelijk digitaal worden uitgevoerd. Daardoor vervallen de komende jaren duizenden administratieve functies. Geen vrolijk vooruitzicht voor juridisch personeel met een administratieve mbo-opleiding. Volgens de prognose van Deloitte verdwijnt de komende 20 jaar slechts 20% van de juridische banen. De wo-opgeleide die gespecialiseerd is in een vakgebied hoeft zich op korte termijn nog geen zorgen te maken. Toch moeten we onze ogen niet sluiten voor de veranderingen die digitalisering en robotisering in onze maatschappij teweegbrengen.

"Houd er rekening mee dat technologieën snel kunnen evolueren en steeds complexere probleemstellingen aankunnen, wat consequenties zal hebben voor het takenpakket van de jurist."

Wat doet de digitalisering met onze tools?

De digitalisering leidt tot veel goeds zoals verbetering van onze tools. Hierdoor vinden we sneller en effectiever oplossingen voor juridische vraagstukken. Door tools zoals die van Ross Intelligence kunnen advocaten bijvoorbeeld op intelligentere manier jurisprudentie doorzoeken. Deze tool werkt met artificial intelligence (AI), en kan concepten begrijpen en onderling verbinden. Een ander voorbeeld is Lex Machina, het programma dat data uit vonnissen en patenten analyseert. De software identificeert welke argumenten een grotere kans op succes bij een rechter hebben en maakt samenvattingen van uitspraken. Ook zijn er initiatieven zoals robotadvocaat DoNotPay en Lee & Ally die voorzien in interactie met de consument. Die kan nu juridische bijstand van een ‘digital assistent’ krijgen, vaak als onderdeel van een conversatie.

Ik raad je aan niet te bang te zijn voor dit soort innovaties. Hou er rekening mee dat technologieën snel kunnen evolueren en steeds complexere probleemstellingen aankunnen, wat consequenties zal hebben voor het takenpakket van de jurist. Routinematige klussen verdwijnen, dat klopt. Maar er komen ook weer nieuwe taken bij. En gelukkig kan technologie niet concurreren met de creativiteit en empathie van een menselijke advocaat.

Algoritmes in de rechtstaat

Het gevaar van een algoritme-gedreven systeem is dat een vooroordeel of misvatting van de programmeur de automatisch gegenereerde uitkomsten beïnvloeden. Systemen zijn niet per definitie gebouwd om het juiste te doen en transparant te zijn. Om te zorgen voor onafhankelijke controleerbaarheid en verifieerbaarheid, wordt gepleit voor een internationale ‘code of digital conduct’. De technologie die voor rechtsbedeling en rechtsvinding wordt gebruikt, moet op haar democratische, rechtstatelijke en ethische waarden worden getoetst en getest. Dit is belangrijk omdat in sommige landen de rechters op basis van dit soort algoritmen bijvoorbeeld de recidivekans van een verdachte in hun vonnis meewegen.

Tijdens het lustrumdiner van de NOvA pleitte algemeen deken Bart van Tongeren voor een deltaplan ‘digitalization legal infrastructure and the rule of law’. Hiermee wordt een gemeenschappelijke visie ontwikkeld op de wijze waarop we met de maatschappelijke en technologische ontwikkelingen omgaan. Met name vraagstukken over uitleg en toepassing van wetten en regels hebben democratische legitimatie en controle nodig. Ook roept hij op om na te denken over de wijze waarop technologische toepassingen effectief gerealiseerd kunnen worden binnen het rechtsbestel.

"Wat dacht je van de vraag wie aansprakelijk is als een robot iets verkeerds aanricht?"

Nieuwe juridische vraagstukken door digitalisering

Digitalisering brengt nieuwe juridische vraagstukken met zich mee rond bijvoorbeeld ransomware ofwel gijzelsoftware, verkoop op afstand en digitale bewijsmiddelen. Vraagstukken die nu al verhitte gesprekken tussen gepassioneerde juristen opleveren. Over bijvoorbeeld het intellectueel eigendomsrecht op een door een robot vervaardigd auteursrechtelijk beschermd werk. En wat dacht je van de vraag wie aansprakelijk is als een robot iets verkeerds aanricht? Antwoorden hierop zijn op grond van de huidige regelgeving niet altijd even duidelijk te geven en soms maatschappelijk onbevredigend. Daarom debatteert het Europees Parlement over aansprakelijkheidsregels en wordt er overwogen om robots juridische status te verlenen als ‘elektronische personen’.

Nadenken over innovaties

Het is confronterend dat technologie bepaalde werkzaamheden gaat overnemen, maar volgens mij biedt dit voor de juridische professional ook nieuwe perspectieven. Zo kunnen slimme AI-toepassingen de jurist goed van dienst zijn. Nieuwe uitvindingen leiden doorgaans tot meer efficiëntie, productiviteitsgroei en verrijking van het werk. Bovendien zullen robots niet snel gespecificeerd mensenwerk gaan doen. Een belangrijk besef is dat kunstmatige intelligentie niet neutraal is. Daarom kunnen we ons beter niet afzijdig houden, maar is het zaak om actief te participeren bij het creëren van nieuwe juridische toepassingen. Dit ook om samen de idealen van de democratische rechtsstaat te bewaken.